Vat van Zelfwaardering: visie op seksverslaving
Het uitgangspunt van de behandeling volgens 'Vat van Zelfwaardering' niet dat de persoon aan een verslaving lijdt – ook al ervaart hij dat zelf wel zo. De belangrijke aanname is dat zijn huidige eigenwaarde niet groot genoeg is om goed voor zichzelf te kunnen zorgen. Niet de kracht van de seksuele prikkels wordt geproblematiseerd – ook al ervaart hij dat zelf wel zo – zijn vermogen om op de belangrijke momenten voor zichzelf en zijn welzijn te kiezen wordt als grootste probleem gezien. Mensen die zich aanmelden voor klinische behandeling van een seksverslaving zijn zelden echt ontremd. Ik zie vooral mensen met wie het verder redelijk gaat, die geen extreme andere psychische aandoeningen laten zien buiten angst en depressieve klachten, die niet of slechts op onderdelen voldoen aan de criteria van de persoonlijkheidsstoornissen. Pornoverslaafden zijn de grootste categorie hulpvragers. Zij kunnen tot meerdere uren per dag aan hun voorkeur kwijt zijn. Meestal is dit patroon geleidelijk ontwikkeld en vormen zij een kleine deelgroep van de plm 80% mannen die porno kijkt. Pornokijken is ambivalent en geheim geworden, ze gaan zich afzonderen, de leugentjes worden leugens, als er meer tijd aan de porno besteed wordt komen de positief bekrachtigende ervaringen (gezin, vrijen met de partner, hobby's, sport) in het gedrang. De eigenwaarde daalt, het belang van het vasthouden aan de verslaving groeit, tot er iets gebeurt en de man goede voornemens maakt, zich verzet tegen zijn gedrag, beterschap belooft, wel of niet terugvalt en wel of niet hulp zoekt.
Zo snel als mogelijk is probeer ik de patiënt duidelijk te maken dat het probleem niet is dat hij porno of vreemdgaan aantrekkelijk vindt (dat zijn er velen) en ik probeer ook met hem uit de zoektocht naar het oorspronkelijke waarom te blijven. Dikwijls komen patiënten met een complete zelfanalyse over vroege jeugdfactoren of ze zien vergelijkbaar gedrag bij vader of moeder en vragen zich af of het gedrag erfelijk is. Het in de beginfase psychodynamisch ingaan op deze vragen levert in mijn ervaring zelden verklaringen op en heeft weinig of geen effect op het symptoomgedrag zelf. Wat wel snel effect heeft op zowel het welbevinden als het controlegevoel, is het structureel gaan oefenen met eigenwaarde-versterkende activiteiten. Patiënten kennen heel goed het gevoel van controleverlies, het gevoel dat ze tegen wil en dank wegzakken in het destructieve, zinloze seksuele gedrag. Gedrag dat, zo blijkt bij goed navragen, misschien wel spanning maar weinig plezier en bevrediging oplevert, en wel elke keer leidt tot een dalend gevoel van eigenwaarde. Hen laten oefenen met kleine, haalbare activiteiten die lukken, levert ze een sensatie van zelfoverwinning op die ze vaak al heel lang niet meer ervaren hebben.
Kleine goede daden (heitjes voor karweitjes)
De beste ego-versterkende activiteiten zijn klein, alledaags, niet-spectaculair en bovenal haalbaar. Het idee is oplettend en aandachtig te zijn, maar slechts een paar keer per dag, op situaties, handelingen, waarnemingen die plezierig en vervullend zijn. Voorrang geven aan iemand die daar geen recht op heeft is een goed voorbeeld. Een slepend taakje oppakken en afronden. Stilstaan bij het weldadige gevoel van warm water op de huid tijdens het douchen. Eten aandachtig bereiden of proeven. Niet routinematig voor de tv gaan hangen maar een klein klusje in huis doen. Wat gezocht wordt met deze kleine acties, is de sensatie van accomplishment. Een klein gevoel van trots en welbevinden als iets opgepakt wordt. Wat de persoon leert, is in de eerste plaats het geven van concrete aandacht aan het eigen welbevinden. Eén van de kenmerken van verslaving is dat het niet functioneel meer is om expliciet te kijken naar het welbevinden. In de tweede plaats leert hij dat hij de brug kan leggen tussen voornemen en uitvoering; veel mensen die gevoelig zijn voor seksverslaving zijn uitstellerig en vermijdend van aard. Door kleine doelen te realiseren wordt de eigenwaarde op dit punt versterkt. In de derde plaats gaat hij op termijn anders kijken naar de destructieve patronen in zijn eigen gedrag. Door de aandacht te richten op wat goed gaat en dit gevoel te versterken door dagelijkse aandacht en acties, heeft de persoon na verloop van tijd (dagen, weken) simpelweg minder zin om weer achter het scherm te kruipen.
Door zich te gaan gedragen en ervaren als iemand met een hogere eigenwaarde (een eigenwaarde die van oorsprong misschien al niet zo hoog was en door de seksverslaving zeker niet groter geworden is), blijkt iemand na verloop van tijd ook meer actieve sturing aan te kunnen brengen in zijn seksuele patronen. Waar in het leven van een typische verslaafde elke negatieve emotie omgezet wordt in of beloond wordt met een seksuele prikkel, leert iemand weer positieve keuzes te maken.
Zodra het lukt om kleine individuele egoversterkende taakjes uit te voeren, kan de omgeving betrokken worden. Extra aandacht voor de partner, voor lichamelijkheid, bloemen, complimentjes, het openen van een gesprek; extra aandacht voor de kinderen, vrienden, hobby, collega's, het huisdier. Steeds is het advies om de taken klein en haalbaar te maken: een gemeende hand op een arm is beter (want haalbaarder) dan een liefdesbrief van zeven kantjes.
Merk op dat de kleine acties in aanvang geen relatie hebben met het seksuele probleemgedrag. 'Niet naar porno kijken' is in het begin van een therapie geen relevante opdracht. Als de situatie het toelaat, laat ik als behandelaar het symptoomgedrag geheel los: de man mag zelf beslissen of en hoelang hij kijkt. Het gedrag wordt beschouwd als eigenwaarde-verlagend en in die specifieke zin als onwenselijk. De persoon is er vaak al jaren mee bezig en zijn eigen pogingen om te stoppen hebben gefaald. Uiteindelijk is het los kunnen laten van het gedrag wel wenselijk, maar de aandacht en het eigenlijke doel van de therapie leg ik consequent bij een vergrote eigenwaarde, een sterker zelf, een sterker besef stuurman op eigen schip te zijn. Als iemand erg gehecht is aan zijn symptoomgedrag is het soms nuttig het symptoom voor te schrijven – expliciet afspreken hoeveel uur per dag hij naar porno moet kijken. Deze paradoxale opdracht zet het verslaafde verlangen als het ware buitenspel: de persoon kijkt niet omdat hij zijn drang niet de baas is, hij kijkt omdat het afgesproken is met de therapeut. Doorgaans worden de ambivalenties ten aanzien van het gedrag snel zichtbaar en probeert de zogenaamde seksverslaafde zich onder de afspraken uit te wurmen. In situaties waarin het stopzetten van het symptoomgedrag echt noodzakelijk is – iemand kijkt porno op het werk, de vrouw eist dat het gedrag stopt, het gaat om strafbaar of gevaarlijk gedrag – is het zaak om als therapeut niet in de rol van bestraffer terecht te komen. Mededogen met de persoon die (nog) niet voldoende eigenwaarde heeft om deze stappen te zetten is op zijn plaats.
Als de zelfwaardering verandert
Gaande de behandeling is het gewenste effect dat de eigenwaarde groeit en de persoon steeds meer gaat experimenteren met ego-versterkende actie. De kleine acties in het begin, worden vervangen door grotere initiatieven: andere activiteiten met de partner, meer aandacht voor de kinderen, oude hobby's die opgepakt worden, soms zelf verandering van werk of opleiding. Hoe sterker de eigenwaarde, hoe makkelijker de persoon zich losmaakt van de oude zuigkracht van de seksualiteit. Patiënten die drie weken aan de slag zijn met hun kleine acties, rapporteren soms verbaasd dat ze al twee dagen hun computer niet aangehad hebben. Niet omdat ze meer wilskracht hebben, maar omdat de negatieve aandrang zich veel minder meer doet voelen. Als therapeut reageer ik steunend, maar niet overdreven verheugd. Als er sprake is van terugval in oud gedrag, en dat is er in mijn ervaring vrijwel altijd, dan wordt dat voor kennisgeving aangenomen. Relevant is niet hoe de terugval heeft kunnen gebeuren, relevant is welk gevoel het oplevert: een versterking of een aantasting van de eigenwaarde? Al doende leert de persoon, idealiter, het verschil te herkennen tussen een ego-versterkende, en een ego-aantastende activiteit. Hij wordt daarbij steeds gemotiveerd om te kiezen voor de eerste optie. Het doel van al deze aandacht is niet zozeer om terugval te voorkomen; het doel is om de persoon zodanig te versterken en van zelfvertrouwen en concrete gedragsopties te voorzien, dat hij niet meer bang hoeft te zijn voor terugval. Een vergroting van de eigenwaarde betekent ook dat de persoon zich als partner steviger en competenter kan opstellen. Het terugwinnen van het vertrouwen bij de partner is een complex en vaak ook tijdrovend proces.
Er is bij aanmelding vaker wel dan niet sprake van angstige en depressieve symptomen, die zowel oorzaak als gevolg van de seksuele problematiek kunnen zijn. Ik heb goede ervaringen met een tijdelijke toediening van een SSRI, die zowel de stemming versterkt (en daardoor de toegankelijkheid voor kleine nieuwe activiteiten) als de nuttige bijwerking heeft dat de eerste maanden de gevoeligheid voor seksuele prikkels afneemt. Gaande de therapie verschuift de aandacht van het activeren tot kleine taken, naar het verankeren van het nieuwe zelfgevoel en de nieuwe inzichten in het eigen gedrag. De gehechtheid aan het oude, uit minder eigenwaarde bestaande of beschadigde Zelf is groot en mensen voelen, vaak op moeilijke momenten, een onberedeneerd verlangen naar het troostende seksuele patroon dat ze juist proberen los te laten. De ervaring is dat als het besef van eigenwaarde eenmaal groeit en er het vertrouwen is dat de persoon (voorheen) lastige situaties de baas kan, steeds minder behoefte is aan het oude gedrag. Bij pornoverslaafden kan een goede behandeluitkomst zijn dat er nog steeds porno gekeken wordt, maar in openheid naar de partner en zonder het gevoel van controleverlies. Anderen kiezen ervoor zich verre van pornografie te houden en alle seksuele aandacht op hun partner te richten. Door eigenwaarde en het vermogen tot concreet kiezen centraal te stellen, wijkt de hier beschreven benadering af van de behandeling van seksverslaving als ziekte, waar de behandeluitkomst toch nadrukkelijker gezien wordt als de afwezigheid van symptomen (al wordt het inzicht dat er onderliggend versterking van de persoonlijkheid moet plaatsvinden daar ook degelijk gedeeld).
Bredere opbrengst
Als het lukt de (ervaren) zelfwaardering te vergroten, worden mensen sterker en lukt het hun beter om destructieve verlangens en gedragingen te vermijden. Dat geldt voor de seksverslaafde klachten waar ze mee binnenkomen, die vaak verrassend snel en ook duurzaam onder positieve controle komen. Mensen raken snel het gevoel kwijt dat ze moeten knokken tegen de aandrang, en als ze een keer terugzakken in oud gedrag ontdekken ze, vaak tot hun verbazing, dat het oude gedrag niet vervullend meer is en meer afbreekt dan oplevert. De grote winst van de aanpak met het Vat van Zelfwaardering is echter dat het algemene functioneren zo verbeterd wordt. Mensen leren, via de kleine opdrachtjes aan zichzelf, veel meer initiatief te nemen tot dingen die belangrijk zijn. Aan de andere kant leren ze gedrag dat weinig of niets oplevert eerder bij te buigen. Mannen die beginnen met onbetekenende taken als bloemen kopen en voorrang geven, gaan na enkele gesprekken nadenken over een verandering van baan of opleiding. Hoe sterker de zelfwaardering gevoeld wordt, hoe sterker de neiging om goed voor het eigen Zelf te zorgen. Partners en kinderen ervaren de persoon met de gegroeide eigenwaarde zonder uitzondering als aardiger en meer aanwezig. De methode levert op, dat men steeds alerter wordt op het eigen welzijn: als die aandachtigheid er niet is, is het ook onmogelijk om het eigen gedrag actief bij te sturen. Eén van de eerste vaardigheden die bij een ontwikkelende verslaving als eerste verdwijnt, is nu precies dit vermogen om concreet op het eigen zelfgevoel te letten!
In seksueel opzicht kunnen mannen die geleerd hebben op een pornografische, afstandelijke manier naar seks te kijken, leren om op een aardiger en meer betrokken manier met seks en hun seksuele partner om te gaan. Interessant is ook, als we het over bredere opbrengst hebben, dat een groeiende zelfwaardering tot makkelijker zelfinzicht leidt. Een therapie beginnen met inzichtgevende gesprekken is in mijn ervaring niet te verkiezen bij een seksuele verslaving; beginnen met concrete opdrachten en zelfversterking, leidt tot een beter gevoel over zichzelf en het leven, en dat maakt het veel plezieriger en effectiever om naar binnen te kijken, verbanden te zien en lijnen naar bijvoorbeeld de eigen geschiedenis te trekken.
De relatie en de partner
Het verlies van vertrouwen en veiligheid dat een seksverslaving en de geheimen van de partner kan opleveren, is lastig te herstellen. Het helpt als de verslaafde partner serieus en zichtbaar aan de slag gaat en een sterkere zelfwaardering en betrokkenheid laat zien, maar dat is nooit genoeg; de 'bedrogen' partner moet ook bij zichzelf te rade gaan, een weg vinden voor boosheid en negatieve gedachten over zichzelf, de ander en de relatie. Indien mogelijk heb ik de partner graag bij enkele en liefst alle gesprekken. Soms is dat voldoende, soms is inschakeling van een vrouwelijke cotherapeut voor de partner nuttig en nodig, en wat ook goed werkt is dat zij (of hij) meedoet met de kleine goede daden en de versterking van eigenwaarde. Ontdekken dat je partner vreemdgaat is net zo goed een aantasting van zelfwaardering die herstel nodig heeft.
Let op!
De methode van de kleine aandachtstaken lijkt eenvoudig toepasbaar. Het is echter geen zelfhulpmethode - het lastige zit hem niet in het uitvoeren van kleine goede daden, maar in het vaststellen van veranderingen in denken, doen en voelen. Keer op keer blijkt dat mensen die op basis van informatie op deze site of in de boeken enthousiast aan de slag gaan, teleurgesteld raken over het vermeende gebrek aan verandering. De methode heeft een ervaren behandelaar nodig die de persoon helpt bij het herkennen en interpreteren van de veranderingen.
Om exact dezelfde reden is het vat geen methode die door behandelaars moet worden toegepast zonder dat zij de training gevolgd hebben. Zie vatvanzelfwaardering voor de meest recente lijst met getrainde hulpverleners. In de 8-daagse opleiding is het belangrijkste en lastigste thema het leren herkennen en interpreteren van de veranderingen die zich voor kunnen doen als de eigenwaarde stijgt. Er zijn inmiddels meer behandelaars en instellingen die met de methode werken; tenzij zij op de lijs op vatvanzelfwaardering.nl vermeld staan, hebben zij geen opleiding en certificering ontvangen!